بسمه تعالي

وزارت جهاد كشاورزي

سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور

معاونت مناطق خشك و نيمه خشك

دستورالعمل تهيه و تدوين طرح كاشت و توسعه گياهان دارويي و …

تهيه و تنظيم : دفتر امور منابع جنگلي

تابستان 1386

فهرست مطالب

چكيده ............................................................................................... 1

اهداف ................................................................................................ 2

خلاصه يا سابقه بهره برداري ................................................................... 2

اوضاع طبيعي و جغرافيائي ..................................................................... 3

روند اجراي پروژه كشت و توسعه گياهان دارويي و صنعتي ........................... 3

مراحل برنامه ريزي كار ........................................................................ 4

- برنامه آماده سازي بستر كاشت .......................................................... 4

- برنامه ريزي عمليات مراقبتي ........................................................... 4

- برنامه ريزي برداشت محصول .......................................................... 5

توجيه اقتصادي طرح (پروژه) كشت گياهان دارويي – صنعتي ........................ 5

تعيين مناطق اجراي پروژه كاشت و درصد وزني عمليات اجرائي ..................... 6

- مكانيابي اجراي طرح..................................................................... 6

- درصد وزني عمليات اجرائي و نحوه انجام هزينه متناسب با ريزعمليات.......... 6

روش انجام كار .................................................................................... 7

پيامدهاي اجراي طرح ........................................................................... 7

منابع مورد استفاده ............................................................................... 30

«به نام خالق يگانه»

با حمد و سپاس از خداوند خالق زيبائيها و بركات زميني و آسماني ، به جهت بهره گيري از پتانسيلهاي نهفته و آشكار از موهبتهاي طبيعي در مسير شناسائي قابليتها و امكانات موجود درعرصه هاي طبيعي (جنگلي ، مرتعي و بياباني) لازم است گامهاي موثرتر برداريم .

از مهمترين روشهاي تعيين استعدادهاي موجود در عرصه ها ، شناخت بهتر و كاملتر از موجوديت منابع است و در اين راه مطالعه و بررسي گونه هاي موجود در رويشگاههاي واجد محصولات با ارزش اوليه براي فرآوري و توليد نيازمنديهاي دارويي – غذائي و موارد مورد استفاده در انواع صنايع نساجي ، انواع رنگ ، عطريات و غيره ميتواند به عنوان پايه و اساس اهداف مذكور تلقي گردد . نوشتار حاضر تحت عنوان "دستورالعمل تهيه و تدوين طرح كاشت گياهان دارويي و صنعتي" حاصل تلاشها و پيگيريهاي جناب آقاي مهندس علي محبي و ديگر همكاران گروه بهره برداري كه با هدايت و نظارت جناب آقاي مهندس فريبرز غيبي و مديريت محترم گروه بهره برداري (جناب آقاي مهندس رسول خانجانزاده) تدوين گرديده است و سرفصل نويني از اقدامات موثر در اين حوزه مي باشد .

ضمن تقدير از كوشش بعمل آمده اميد است كه با تداوم اين گونه اقدامات بتوانيم به توفقيات بيشتري در آينده نزديك دست يابيم ./

پيمان يوسفي

مدير كل دفتر امور منابع جنگلي

چكيـــــده :

منابع طبيعي تجديدپذير در صورت استفاده مطلوب قادرند ضامن توسعه پايدار بوده و در مجموعه برنامه هاي توسعه اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي كشور جايگاه واقعي خود را تثبيت نمايد ، مشروط بر اينكه برنامه ريزي انجام شده براساس ارائه تحليلهاي آماري دقيق از وضعيت موجود و شناخت قابليتها ، الزامات و محدوديتها استوار باشد .

از مهمترين منابع در دسترس محصولات غيرچوبي و غيرعلوفه اي موجود در رويشگاههاي جنگلي و مرتعي و عرصه هاي كويري و بياباني كشور مي باشد .

عمده ترين سياستهاي حاكم براين بخش عبارت است از :

- حفاظت موثر و جدي رويشگاههاي شناخته شده و واحد طرح

- شناسائي پتانسيلهاي بالقوه كليه رويشگاههاي گونه هاي گياهي با ارزش طبقه‌بندي آنها به لحاظ ملاحظات ژنتيكي و تعيين چگونگي مديريت آنها با توجه به سياستهاي حفاظت ذخاير ژني .

- برنامه ريزي احياء رويشگاهها براساس شناسائي پتانسيل و توان توليدي در جهت گسترش منابع مذكور .

- ارائه راهكارهاي حمايتي از كشت گياهان با ارزش دارويي صنعتي و غذائي به منظور گسترش توليد و تنظيم سياست كاهش فشار بر منابع جنگلي و عرصه هاي مرتعي و بياباني كشور

- اصلاح روشهاي برداشت از منابع و رويشگاهها با همكاري مراكز تحقيقاتي پژوهشي كشور درخصوص ايجاد و ترويج روشهاي منطقي و علمي بهره برداري محصولات

- تلفيق طرحهاي بهره برداري با طرحهاي صيانت جنگلهاي زاگرس و جنوب ، ارسباران ، مديريت منابع جنگلي و مديريت پايدار مراتع در جهت جامع نگري بر مديريت منابع تجديد پذير .

اهداف مترتب بر پروژه "كاشت و توسعه گياهان مولد محصولات دارويي ، صنعتي و غذائي"

به ترتيب عبارت خواهد بود از :

- به فعل درآوردن استعدادهاي بالقوه موجود در رويشگاههاي واجد محصولات با ارزش با هدف توسعه و ايجاد فرصتهاي شغلي

- توسعه گسترش گاه گونه هاي جنگلي ، مرتعي و بياباني داراي ارزش ژنتيكي ، زيست محيطي و اقتصادي و تامين حفظ آب و خاك كشور

- حفظ ذخاير ژنتيكي و توسعه فرآورده هاي غيرچوبي و غيرعلوفه اي جنگلي و مرتعي

- فراهم آوردن تعادل فيمابين عرضه و تقاضاي محصولات دارويي و صنعتي

- فراهم آوردن زمينه ها مواد خام براي توسعه صنايع جنبي و فرآوري محصولات دارويي و …

- تقويت مباني اقتصادي زندگي روستائيان (مجريان و صاحبان عرف و بهره برداران) ساكن در مناطق طرحهاي جنگلداري و مرتعداري

- تحقق اهداف بخش جنگل و مرتع در برنامه چهارم توسعه

خلاصه تاريخچه يا سابقه بهره برداري و كاشت گياهان دارويي و …

سابقه موردنظر مشتمل خواهد بود بر :

- كاشت و بهره برداري از گياهان و گونه هاي دارويي و صنعتي توسط افراد محلي ، غيرمحلي ، تشكلهاي روستائي ، تعاوني و سايرين به منظور مرور بر روش كار ، نقاط قوت و ضعف اجرائي آن .

- سطوح اجرائي كشت ، ميزان توليد و برداشت (در صورت موجود بودن)

- بررسي سوابق دامداري و يا هرگونه فعاليت و شيوه معيشت فعلي ساكنان طرح به منظور تعيين نوع و ميزان معيشت جايگزين توسط پروژه هاي كاشت و توسعه گياهان دارويي ، صنعتي و غذائي

- بررسي تاثير فعاليت در حوزه گياهان دارويي و … و امكان سنجي فردي و اجتماعي اجراي پروژه مزبور و ميزان تمايل آنان به اين پروژه

- بررسي ميزان آگاهي و تجارب سنتي موجود در خصوص گياهان دارويي ، صنعتي به منظور تعيين برنامه آموزشي و ترويجي براي مردم ساكن در مناطق طرح هاي جنگلداري و مرتعداري

اوضاع طبيعي و جغرافيايي منطقه طرح :

هرچند در اين سرفصل ميتوان از اطلاعات موجود در طرح استفاده نمود ، اما چنانچه علاوه بر موقعيت جغرافيائي ، مساحت موردنظر ، وضعيت آب و هوائي و ساير اطلاعات پايه ، ويژگيهاي برجستگيهايي خاص از قبيل جوامع گياهي شامل :

- تيپ غالب

- تقسيم بندي پوشش نباتي منطقه به گونه هاي چوبي (درخت ، درختچه) و گونه هاي علفي (فوربها و گراسها) به ترتيب اهميت و بهمراه نام علمي گونه ها

- نقش گونه ها به دو بخش اصلي و فرعي در تعيين نوع گونه هاي موردنظر براي كاشت

- خصوصيات گونه ها به لحاظ داروئي ، صنعتي و غذائي و … در اين قسمت ذكر خواهد شد .

روند اجراي پروژه كشت و توسعه گياهان دارويي و صنعتي :

- شناسائي مناطق مستعد و مناسب در محدوده طرحهاي صيانت ، مديريت منابع جنگلي و مديريت پايدار مراتع

- شناسائي و معرفي مجريان ، بطور اولي بهره برداران عرفي ، تعاوني هاي بهره برداران و مرتعداران

- توجيه و آموزش بهره برداران در ارتباط با اهميت و ارزش جايگزيني كشت گونه هاي واجد محصولات دارويي صنعتي و غذائي و آشنائي آنان با روشهاي اصولي و علمي كار .

- تهيه طرحهاي اجرائي توجيهي متضمن منافع مجريان و بهره برداران و همچنين حفظ و استمرار رويشگاهها و توليدات مستمر آنها

- هدايت اصولي مجريان در مراحل اجراي پروژه بر مبناي استعدادهاي موجود منطقه .

مراحل برنامه ريزي كار :

- برنامه يا عمليات آماده سازي بستر كاشت :

o احداث چاله هاي متناسب با بذر ، نهال ، نشاء و قلمه .

o در صورت لزوم پاكسازي بستر كاشت به منظور ايجاد فضاي مناسب جهت استقرار گونه هاي موردنظر

o در صورت وجود منابع آب سطحي ، چشمه سارها و روانابهاي ديگر تعيين و هدايت مسيرهاي مشخص آب در پاي بستر كاشت و غيره

o تعيين گونه و براساس گونه ها تنظيم فواصل چاله ها ، كپه ها يا رديفهاي كاشت

o تعيين ميزان تراكم كاشت براساس سرشت گونه ها و برآورد ميزان نهاده موردنياز

- برنامه ريزي عمليات داشت و مراقبت مناطق كشت شده :

o محصور نمودن و اعمال قرق كامل در دوره كاشت تا برداشت

o عمليات به زراعي و تقويت خاك بستر ، عنداللزوم استفاده از كود سبز ، كود حيواني و ساير مكملها به نحوي كه موجب برهم خوردن اكوسيستم طبيعي منطقه نگردد .

o ساير عمليات بهداشت گياهي

- برنامه ريزي برداشت و بهره برداري محصولات

o تعيين روشهاي برداشت از رويشگاه به صورت تناوبي يا برداشت مستمر

o بررسي تاثير عمليات بهره برداري بر تجديد حيات و بقاء گياه و رعايت اصل برداشت مستمر و حفظ منابع احياء شده

o تعيين طول مدت بهره برداري در يك فصل رويش ، زمان شروع اجراي عمليات برداشت و تكرار عمليات برداشت

o تعيين ميزان و حجم يا وزن برداشت

o تعيين تركيب گروههاي كار برداشت و وسايل بهره برداري

o چگونگي جمع آوري و نگهداري ، حمل تا فروش محصول

توجيه اقتصادي طرح (پروژه) كشت گياهان دارويي – صنعتي :

- تعيين و تحليل هزينه هاي آماده سازي عرصه كار سالانه

- تعيين هزينه تهيه نهاده ، ابزار و ماشين آلات سالانه

- تعيين هزينه مرحله قرق و عمليات حفاظت و مراقبت سالانه

- تعيين هزينه هاي جمع آوري محصول ، حمل و نگهداري و مرحله عرضه و فروش به مراكز مصرف در سال

- هزينه هاي پيش بيني نشده به ميزان 10% هزينه مجموع ساليانه

- برآورد هزينه هاي نظارتي سالانه

- برآورد هزينه هاي سوخت سالانه

- برآورد هزينه خريد لوازم و غيره سالانه

- تعيين و برآورد درآمد ناخالص توليد ساليانه طرح براساس ميزان محصول

- كسر هزينه ها از درآمد ناخالص و تعيين درآمد خالص ساليانه

تعيين مناطق اجراي پروژه كاشت و درصد وزني عمليات اجرائي

الف) مكانيابي اجراي طرح :

مناطق اجراي طرح به ترتيب اولويت :

1. كليه زراعتهاي زيراشكوب (اراضي تخريبي و تصرفي) واقع در محدوده طرح به عنوان اولويت اول ، منوط به كاشت تلفيقي با گونه هاي پيشاهنگ جنگلي

2. قسمتهاي مرتعي طرح صيانت در اولويت دوم خواهند بود .
3. در صورت عدم وجود اولويتهاي اول و دوم و در مرتبه بعدي و اولويت سوم محدوده هائي كه احياناً در طرحهاي بهره برداري تهيه شده داراي مجري شاخص و ذيحق در درون طرح صيانت واقع مي باشند ميتوانند تعيين و اجرا شوند .
4. در طرح مديريت پايدار مراتع چنانچه مقرر باشد ، از محل اعتبارات طرح مديريت پايدار مراتع ، عمليات يا زيرپروژه كشت و توسعه گياهان داروئي و صنعتي اجرا گردد ، محل اجراي آن در محدوده طرحهاي مرتعداري مصوب خواهد بود كه لزوماً انتخاب محل با هماهنگي ادارات فني مرتع صورت خواهد پذيرفت .

ب) درصد وزني عمليات اجرائي و نحوه انجام هزينه متناسب با ريزعمليات :

1. تهيه يا جمع آوري بذر ، ريزوم ، پياز ، قلمه و … 20% عمليات اجرائي و اعتبارات

2. آماده سازي بستر كاشت ، خراش سطحي (كه براساس وضعيت اراضي ، خاك و … نوع آن تعيين مي شود) - 25% عمليات اجرائي
3. حمل نهاده ها ، تدارك نيروي انساني و لوازم كاشت - 35% عمليات اجرائي
4. تهيه طرح كاشت و نظارت بر انجام امور (شامل همه مراحل كار) - 10% عمليات اجرائي
5. عمليات حفاظت و مراقبت با مشاركت مردم (بهره برداران)– 10% عمليات اجرائي

روش انجام كار :

اصلي ترين روش انجام كشت و توسعه گياهان دارويي ، صنعتي و غذائي به ترتيب عبارت خواهد بود از :

1. بذرپاشي ؛ كه در سطح مناطق تعيين شده و به صورت سرتاسري انجام ميگيرد مانند زيره و ساير ارقام با بذر سبك و ريز

2. بذركاري ؛ كه براي گونه هاي با بذر درشت بوته اي ، درختچه و درختي با فواصل مشخص انجام ميگيرد مانند بذر بادام ، بنه و …
3. كپه كاري ؛ با بذور ارقام مانند : آنغوزه ، باريجه ، وشاء و … با احداث تشتك و چاله (گوده)

تبصره : دستورالعمل كشت برخي گونه هاي دارويي و صنعتي به ضميمه مي باشد ./

پيامدهاي اجراي طرح :

1. اعمال روشهاي فني و اصولي نحوه بهره برداري از محصولات جنگلي و مرتعي

2. كنترل و ساماندهي بهره برداري هاي بي رويه و سنتي
3. ايجاد اشتغال با كشت گسترده گياهان دارويي – صنعتي
4. افزايش سهم منابع طبيعي در توليد ناخالص ملي
5. افزايش درآمد بهره برداران و كاهش فشار بر عرصه هاي طبيعي و ملي
6. استفاده بهينه از منابع توليد
7. افزايش صادرات محصولات فرعي و ايجاد درآمد ارزي
8. حفظ و احياء رويشگاههاي داراي محصولات فرعي
9. تامين مواد اوليه و بسترسازي جهت ايجاد كارخانجات فرآوري جنبي

نكـــات مهم :

نكته 1)

با توجه به اينكه اكثر گونه هاي گياهي دارويي – صنعتي موجود در عرصه هاي ملي ، وحشي بوده هرچند كه طرحي به نام اهلي كردن و كشت گياهان داروئي و صنعتي از حدوداً سال 1370 در كشور اجرا شده است ، اما و متاسفانه هنوز تحقيقات و مطالعات كافي درخصوص اهلي كردن آنها چه در داخل و چه در خارج از كشور صورت نگرفته ، لذا بالاجبار در تكميل دستورالعمل حاضر علاوه بر بررسي و تدوين نتايج مطالعات ، از تجربيات اساتيد صاحب‌نظر نيز استفاده گرديده است .

نكته 2)

مقدار بذر در هر منطقه اي بسته به شيوه بذرپاشي (ماشيني يا دستي) اندازه بذر و خالص يا ناخالص بودن بذر و نيز زمان و بخصوص فواصل كاشت بسته به منطقه ، هدف و حاصلخيزي خاك فرق مي كند و اعداد و ارقام جدول به استناد تحقيقات صورت گرفته در مناطق رويشي مختلف و تجربيات عملي ارائه شده است .

منابع فارسي :

1. صمصام شريعت ، سيدهادي (1382) ، پرورش و تكثير گياهان دارويي ، انتشارات ماني ، چاپ دوم

2. اميدبيگي ، رضا (1383) ، توليد و فرآوري گياهان دارويي (3 جلد) ، انتشارات آستان قدس رضوي.
3. ولاگ ف ژان و استودولا ، ژگيري (1370) گياهان دارويي ، ترجمه ساعد زمان ، انتشارات ققنوس.

منابع خارجي :

4-F.A.O (2005) Status of Research and Application of crop Biotechnologies in Developing Countries , Rome

5- WENT,F. W(1949) Ecology of Desert Plants : II . The Effect of Rain and temperature on Germination and Growth . Ecology, 30 : 1-13

6- Tandon , V , NK Bhattara and M Karki (2001) . Conservation Assessment and management plan . Workshop Report on selected medicinal plant Species of Nepal : ;18-20 January 2001 , Pokhara , Nepal , Medicinal and Aromatic Plants Programme in Aria (MAPPA) . IDRC and Ministry of forests and Soil Conservation , Nepa

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: